ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΟΠΟΙΟΣ

ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΟΠΟΙΟΣ

Μια πολύ σημαντική πλευρά της δράσεως του Γρηγορίου του Θεολόγου, εκτός από την αντιμετώπιση των αιρετικών της εποχής του και την προβολή της θεότητας του Χριστού, είναι και οι αγώνες του για την επικράτηση της ειρήνης και τον τερματισμό των σχισμάτων που αναστάτωναν τότε την Εκκλησία. Ο Γρηγόριος αγωνιζόμενος για την ειρήνη εκφώνησε μια σειρά τριών λόγων περί ειρήνης (ΣΤ΄, ΚΒ΄, ΚΓ΄ ή Α΄ ειρηνικός, Β΄ ειρηνικός, Γ΄ ειρηνικός). Το σπουδαιότερο είναι, ότι υπέρ της επικρατήσεως της ειρήνης θυσίασε τον εαυτό του. Όπως από τους πέντε θεολογικούς λόγους, που εκφώνησε, επονομάσθηκε Θεολόγος και μ’ αυτή την προσωνυμία έμενε γνωστός στην ιστορία, κατά παρόμοιο και κατ’ ανάλογο τρόπο, από τους τρεις περί ειρήνης λόγους του, μπορεί να χαρακτηρισθεί Γρηγόριος ο Ειρηνοποιός. Ο Γρηγόριος δεν περιορίσθηκε στην θεωρητική διατύπωση της περί ειρήνης διδασκαλίας του, αλλά ο ίδιος την έκανε πράξη με την ζωή του. Εφάρμοσε πρώτος το αξίωμα που ο ίδιος διατύπωσε στη θεολογία· «Πράξις θεωρίας επίβασις». Οι λόγοι του Γρηγορίου με θέμα την ειρήνη Α΄ ειρηνικός (364). Έχει ως αφορμή και θέμα το σχίσμα στην Εκκλησία της Ναζιανζού. Αιτία του σχίσματος ήταν ο πατέρας του Γρηγόριος. Υπέγραψε φιλοαρειανικό σύμβολο πίστεως λόγω αγνοίας των δογματικών διαφορών. Λαός και μοναχοί εξεγέρθηκαν. Το σύμβολο λεγόταν «Τόπος ειρήνης». Ο πατέρας του με μεσολάβηση του Γρηγορίου και του Μ. Βασιλείου, υπέγραψε ορθόδοξη ομολογία και έτσι επήλθε η ειρήνη. Β΄ ειρηνικός και Γ΄ ειρηνικός (379). Εκφωνήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη την ίδια εποχή, με αφορμή το σχίσμα της Αντιοχείας, που είχε αναστατώσει την τότε Εκκλησία και είχε διαιρέσει ακόμη και τους πατέρες της Εκκλησίας. Το σχίσμα αυτό κράτησε 40 χρόνια, έχοντας στο επίκεντρό του το ποιος θα είναι ο επίσκοπος των ορθοδόξων της Αντιοχείας· ο Μελέτιος ή ο Παυλίνος. Η Αίγυπτος με αρχηγό τον Μ. Αθανάσιο και η Δύση αναγνώριζαν τον Παυλίνο· η Ανατολή με τον Μ. Βασίλειο, τον Γρηγόριο τον Θεολόγο κ.α. αναγνώριζε ως επίσκοπο τον άγιο Μελέτιο, ενώ το Ιλλυρικό εκυμαίνετο. Η χρονική διάρκεια του σχίσματος, 40 ολόκληρα έτη, δείχνει πόσο ταλαιπωρήθηκε η Εκκλησία από τις διαιρέσεις. Υπάρχει και 32ος λόγος «Περί της εν διαλέξεσιν ευταξίας και ότι ου παντός καιρού το περί Θεού διαλέγεσθαι». Και σ’ αυτό το λόγο μιλάει για την ειρήνη. Ο Γρηγόριος προσπάθησε επίσης να ειρηνεύσει τον Μ. Βασίλειο ως πρεσβύτερο με τον Ευσέβιο Καισαρείας και ως επίσκοπο με τον Τυάνων Άνθιμο. Πίστευε ότι η διακοπή των διαπροσωπικών σχέσεων θα είχε αντίκτυπο στην εν γένει ενότητα της Εκκλησίας. Από τους λόγους που εκφώνησε ο Γρηγόριος για το μεγάλο θέμα της ειρήνης, προσπαθώντας να επιλύσει το σχίσμα της Ναζιανζού και το σχίσμα της Αντιοχείας, θα παραθέσουμε, περιληπτικά, τα ουσιώδη και τόσο χρήσιμα και αναγκαία για κάθε εποχή σημεία της διδασκαλίας του. Η ΕΙΡΗΝΗ ΕΙΝΑΙ α΄. Γνώρισμα της θεότητας. Ο Θεός έχει κάποια γνωρίσματα, κάποια χαρακτηριστικά, κάποιες ιδιότητες. Στη γλώσσα της θεολογίας τα λέμε ιδιώματα. Κύριο ιδίωμα του Θεού και κύριο χαρακτηριστικό είναι η ειρήνη. Δεν υπάρχει διαφωνία, διαίρεση και φιλονικία μεταξύ των προσώπων της αγίας Τριάδας. Επειδή η ειρήνη είναι το κύριο γνώρισμα της θεότητας, ο Θεός ονομάζεται «Ο Θεός της ειρήνης» (Β΄ Κορ. 13,11). Διότι ο Θεός αγαπά να ονομάζεται από ιδιώματα που έχει ή από τους αγίους του· «ο Θεός του Αβραάμ, του Ισαάκ, του Ιακώβ» αναφέρεται στη Π. Διαθήκη. Ο Ναβουχοδονόσορ, βλέποντας τα θαυμαστά σημεία που κάνει ο Θεός στον Δανιήλ και στους τρεις παίδας, λέει· «Ευλογητός ο Θεός του Σεδράχ, Μισάχ, Αβδεναγώ» (Δαν. 3,28). Σεδράχ, Μισάχ, Αβδεναγώ ήταν τα ονόματα των Ανανία, Αζαρία και Μισαήλ στα βαβυλωνιακά. Δηλαδή και οι ειδωλολάτρες ονόμαζαν το Θεό από τους αγίους του. Ο δε σκοπός της ενανθρωπήσεως του Υιού είναι, να επιφέρει την ειρήνη μεταξύ του Θεού Πατρός και των ανθρώπων, η οποία είχε διαταραχθεί από το προπατορικό αμάρτημα και από τις μετέπειτα αμαρτίες των ανθρώπων. Στην προς Εφεσίους επιστολή του απ. Παύλου (2,11-22) αναπτύσσεται επαρκώς το θέμα αυτό· «Αυτός εστίν ειρήνη ημών, ο ποιήσας τα αμφότερα έν και το μεσότοιχον του φραγμού λύσας…». Βασιζόμενος σ’ αυτά ο Γρηγόριος ο Θεολόγος λέει, ότι ο Χριστός ήλθε να επιφέρει την ειρήνη. Είναι ο ειρηνοποιός· «ελθών ευηγγελίσατο ειρήνη υμίν τοις μακράν και τοις εγγύς», λέει ο Παύλος (Εφεσ. 2,17). Γι’ αυτό οι άγγελοι ψάλλουν «Δόξα εν υψίστοις Θεώ και επί γης ειρήνη, εν ανθρώποις ευδοκία» (Λουκ. 2,14). Είναι η ειρήνη μεταξύ Θεού και ανθρώπων· όχι να σταματήσουν οι πόλεμοι και να επικρατήσει ειρήνη εδώ στον κόσμο. Αυτό είναι αδύνατον, αφού οι άνθρωποι δεν δέχονται όλοι τον Χριστό. Μόνο οι χιλιαστές υποστηρίζουν τέτοια. Η ειρήνη είναι το κύριο αίτημα της αρχιερατικής προσευχής του Χριστού, που έκανε λίγο πριν το πάθος του· «ίνα πάντες εν ώσιν» (Ιωάν. 17,21). Η ειρήνη είναι και το αποχαιρετιστήριο δώρο του. Η ειρήνη είναι το δώρο του Χριστού μετά την ανάσταση. Μόλις εμφανίσθηκε αναστημένος στους μαθητές, το πρώτο πράγμα που τους είπε ήταν· «Ειρήνη υμίν» (Ιωάν. 20,19). Η ειρήνη, λοιπόν, κύριο γνώρισμα της θεότητας και κύριος σκοπός της ενανθρωπήσεως του Χριστού. Ειρήνη το κήρυγμα του Χριστού. Ειρήνη το κύριο αίτημά του. Ειρήνη το αποχαιρετιστήριο δώρο του πριν σταυρωθεί, ειρήνη και το πρώτο δώρο του μετά την ανάσταση. β΄. Γνώρισμα των αγγέλων. Το κύριο γνώρισμα των αγγέλων, αυτό που τους κράτησε κοντά στο Θεό με αποτέλεσμα να παραμείνουν άγιοι, τέλειοι, αθάνατοι, ευλογημένοι, είναι ότι δεν συγκρούονται ούτε με τον Θεό ούτε μεταξύ τους. Μόνο ο σατανάς και όσοι άγγελοι τον ακολούθησαν, αυτοί επαναστάτησαν και έγιναν αιτία να διαιρεθεί το σώμα των αγγέλων. Και αργότερα να επαναστατήσουν και οι πρωτόπλαστοι απέναντι του Θεού. Όπου διαίρεση και σχίσμα και φατρία, εκεί και ο διάβολος. Εκεί και ο αντίχριστος. Όταν, λέει ο Γρηγόριος, βλέπω διηρημένους τους χριστιανούς, φοβούμαι μήπως έλθει ο αντίχριστος. Τότε θα έλθει ο αντίχριστος, όταν διαιρεθούν οι χριστιανοί. «Πάσα βασιλεία εφ’ εαυτήν διαμερισθείσα ερημούται, και οίκος επί οίκον πίπτει» (Λουκ. 11,18). γ΄. Γνώρισμα της ανθρώπινης φύσεως. Αναφέρει ο άγιος Γρηγόριος ότι η ειρήνη είναι κάτι έμφυτο στον άνθρωπο. Ο άνθρωπος μοιάζει με κλαδιά ενός δένδρου που φύονται μαζί. Μερικές φορές τ’ αποχωρίζει ο άνθρωπος, για να κάνει τη δουλειά του, και μόλις τ’ αφήσει εκείνα σμίγουν αμέσως μόνα τους. Επανέρχονται στη θέση από την οποία με βία είχαν φύγει. Όπως στο ανθρώπινο σώμα υπάρχει η τέλεια ειρήνη, τα μέλη συνεργάζονται και υπακούουν στην κεφαλή, έτσι και ο άνθρωπος θέλει την κοινωνία, την οικογένεια, την συντροφιά και την παρέα του ειρηνική, χωρίς αναστατώσεις. Στον ΣΤ΄ λόγο του (α΄ ειρηνικός) ο Γρηγόριος λέγει ότι φθάσανε στην ειρήνη οι μοναχοί και ο λαός, οι οποίοι είχαν επαναστατήσει εναντίον του πατέρα του, που ήταν επίσκοπος στη Ναζιανζό, επειδή σιχάθηκαν το μίσος και την ακαταστασία. δ΄. Γνώρισμα του σύμπαντος. Το σύμπαν διέπεται από την ειρήνη. Οι εποχές αλληλοδιαδέχονται η μια την άλλη· η ημέρα τη νύχτα· η θάλασσα αγκαλιάζει την ξηρά· τα άστρα ανατέλλουν και δύουν με πολλή τάξη. Γι’ αυτό και το σύμπαν λέγεται κόσμος. Όμορφο δηλαδή· στολίδι που τόσα μας διδάσκει. Όταν όμως ο Θεός ταράξει κάτι από την αρμονία, για να φοβίσει ή να τιμωρήσει τους αμαρτήσαντας, ή όταν η ύλη διασαλευμένη από το προπατορικό αμάρτημα «στασιάση προς εαυτήν», τότε μέσα από την αταξία και την διάλυση αναφαίνεται η αξία της ειρήνης. ε΄. Πρέπει να είναι γνώρισμα των Χριστιανών. Είδαμε ότι στον Θεό, στον άυλο κόσμο (άγγελοι) και στον υλικό κόσμο (άνθρωπο-έμβια όντα-σύμπαν) επικρατεί η ειρήνη· εκτός βέβαια των εξαιρέσεων (διάβολος-αμαρτία-φυσικό κακό). Έτσι η ειρήνη πρέπει να είναι γνώρισμα και των Χριστιανών. «Μακάριοι οι ειρηνοποιοί, ότι αυτοί υιοί Θεού κληθήσονται» λέει ο έβδομος μακαρισμός (Ματθ. 5,9). Σε κανέναν άλλο μακαρισμό, παρατηρεί ο άγιος Γρηγόριος, δεν φαίνεται αυτό το δώρο. Μόνο σ’ αυτούς τους που αγαπούν τους εχθρούς τους (Λουκ. 6,35), γιατί κι αυτοί «ποιούν ειρήνην». Εξυπακούεται, απ’ όσα λέει η αγία Γραφή, ότι οι μη ειρηνοποιοί Χριστιανοί είναι νόθοι. Δεν είναι αληθινά παιδιά του Θεού. Η ειρήνη είναι καρπός του αγίου Πνεύματος· «ο καρπός του Πνεύματος εστιν αγάπη, χαρά, ειρήνη..» (Γαλ. 5,22). Αυτοί δε που προκαλούν σχίσματα δεν είναι πνευματικοί άνθρωποι. Διότι, «όπου εν υμίν ζήλος και έρις και διχοστασίαι, ουχί σαρκικοί εστε και κατά άνθρωπον περιπατείτε;» (Α΄ Κορ. 3,3). Και ο άγιος Ιάκωβος ο αδελφόθεος λέει· «Όπου ζήλος και εριθεία, εκεί ακαταστασία και παν φαύλον πράγμα. Η δε άνωθεν σοφία πρώτον μεν αγνή εστιν, έπειτα δε ειρηνική…» (Ιακ. 3,16). Εάν μετρηθούμε με το μέτρο αυτό οι Χριστιανοί, ελάχιστοι θα βρεθούν πνευματικοί. Διότι κάνουμε μετάνοιες, προσευχές, νηστείες, αγρυπνίες, ελεημοσύνες και άλλα, πλην όμως η διαίρεση, το σχίσμα, η φατρία οργιάζει. Πρόσχωμεν… Βέβαια υπάρχει η καλή και η κακή ειρήνη. Δεν πρέπει να αγαπά κανείς την κάθε ειρήνη, αλλά την κατά Θεόν· «κρείσσων γάρ εμπαθούς ομονοίας η υπέρ ευσεβείας διάστασις». Πάντως συνιστά προσοχή στην αντιμετώπιση του θέματος αυτού. «Ούτε νωθρότης, ούτε ευέξαπτη αντίδραση. Όπου πρόδηλη η ασέβεια, ας προτιμούμε τη μάχη. Όπου όμως υποψία και φόβος ανεξέταστος, τότε υπομονή πρέπει να μας διακρίνει. Ας συγχωρούμε κάτι μικρό, για να κερδίσουμε το μεγαλύτερο. Ας έχουμε στο νου μας τους παλαιστές, που μερικές φορές για να νικήσουν τον αντίπαλό τους πέφτουν κάτω» (προσποιούμενοι ότι ηττήθησαν). Τονίζει -στον Α΄ ειρηνικό- ότι «ο ζήλος πολλές φορές δεν έχει Πνεύμα άγιο. Προσέχουμε τους άλλους για να συκοφαντήσουμε τα καλά τους, να τραγικοποιήσουμε δε τα τυχόν κακά τους». Στον Β΄ ειρηνικό του επισημαίνει ότι το πιο σοβαρό αίτιο διαταράξεως της ειρήνης είναι η μεροληπτική και ευμετάβολη κρίσις. «Σήμερα κάποιος, όταν είναι φίλος, είναι ευσεβής· αύριο, όταν συγκρουσθεί μαζί μας, είναι ασεβής. Ο χθεσινός σώφρων Ιωσήφ σήμερα γίνεται πόρνος. Ο χθεσινός Ηλίας και Ιωάννης σήμερα γίνεται Ιούδας ή Καϊάφας. Ο σημερινός ασκητής και άγιος γίνεται αύριο υποκριτής και φαρισαίος. Τη δύναμη να κάνει κάποιος θαύματα άλλοτε την αποδίδουμε στον Ιησού και άλλοτε στο Βελζεβούλ». Ασυνέπεια των χριστιανών στο θέμα της ειρήνης α΄. «Ειρήνη φίλη, το παρά πάντων μεν επαινούμενον αγαθόν, υπ’ ολίγων δε φυλαττόμενον». Όλοι την επαινούν, ολίγοι την φυλάττουν (Β΄ ειρηνικός – ΚΒ΄, 1). β΄. Η ειρήνη βρίσκεται πολλές φορές σε κοσμικούς ανθρώπους και θεσμούς, και όμως κατ’ εξοχήν απουσιάζει από τον κατ’ εξοχήν κήρυκα και θεματοφύλακα της ειρήνης, την Εκκλησία και τους πιστούς της. Τούτο έχει ως συνέπεια, οι κληρικοί να εμφανίζονται ως κήρυκες και μυσταγωγοί όχι της αρετής αλλά της κακίας και των παθών (Β΄ ειρηνικός – ΚΒ΄, 3). γ΄. Το χειρότερο· φθάνουν εκκλησιαστικοί ηγέτες να αναθέτουν επίλυση των διαφορών τους σε κοσμικούς άρχοντες, οι οποίοι, αν δεν είναι εχθροί της Εκκλησίας, τουλάχιστον είναι αδιάφοροι (Β΄ ειρηνικός – ΚΒ΄, 6). Το φαινόμενο αυτό μοιάζει με το ν’ αναθέτεις στον εχθρό να φυλάξει τα όπλα σου. δ΄. Κατηγορούμε τους αντιπάλους μας προσπαθώντας να τους εξοντώσουμε κ’ έτσι δίνουμε όπλα στους εχθρούς της πίστεως να χτυπήσουν τον Χριστιανισμό και μας τους ίδιους αργότερα (Β΄ ειρηνικός – ΚΒ΄,6). ε΄. Τον χιτώνα του Χριστού δεν τον σχίσανε οι στρατιώτες· έβαλαν κλήρο. Οι αιρέσεις και τα σχίσματα τον σχίσανε. Εμείς οι λίαν φιλόθεοι και φιλόχριστοι «διειλόμεθα τον Χριστόν» (Α΄ ειρηνικός – ΣΤ΄, 3). στ΄. Όταν είχαμε διωγμούς ομονοούσαμε. Τώρα βρίσκουμε χίλιες αφορμές για να διασπαστούμε και ούτε μια για να ενωθούμε. Ο Θεός μας είναι αγάπη. Εμείς, γιατί μισούμε και μισούμεθα (Β΄ ειρηνικός – ΚΒ΄); Ο Γρηγόριος διδάσκει και με το παράδειγμά του. Ο Γρηγόριος, όταν υπήρχαν διενέξεις μεταξύ ορθοδόξων, παρενέβαινε συμφιλιωτικά. Όταν όμως επρόκειτο για τον ίδιο προσωπικά, τότε αδίστακτα και χωρίς συμβιβασμούς διαλέγει τον δρόμο της αυτοθυσίας του. Πριν κανένας του υποδείξει οτιδήποτε, εκείνος αποφασίζει την θυσία του. α΄. Όταν έσφαλε ο πατέρας του –έστω και εν αγνοία–, πήρε το μέρος των μοναχών που τον κατηγορούσαν. β΄. Όταν ηγέρθη θέμα κανονικότητας της εκλογής του, τότε αποχώρησε αμέσως. Ο ίδιος δεν το επιζήτησε να γίνει αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως. Σύνοδος της Αντιοχείας τον έστειλε, γιατί η κατάσταση ήταν τραγική για τους ορθοδόξους. Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος ο Α΄ με τον λαό τον πίεσαν να παραμείνει στο θρόνο. Η Β΄ Οικουμενική Σύνοδος το 381 (με πρόεδρο το άγιο Μελέτιο Αντιοχείας) ομόφωνα τον ζήτησε επίσης να μείνει στην θέση αυτή. Ο Μελέτιος πεθαίνει κατά τη Σύνοδο και αναλαμβάνει πρόεδρος ο Γρηγόριος. Για να κλείσει το σχίσμα της Αντιοχείας προτείνει ως διάδοχο του Μελετίου τον Παυλίνο. Οι επίσκοποι φίλοι του Μελετίου, τότε, τον προδίδουν. Οι της Αιγύπτου και της Δύσεως το ίδιο. Θέτουν δε θέμα κανονικότητας του Γρηγορίου. Εκλέγεται για την Αντιόχεια ο Φλαβιανός. Βλέποντας το φθόνο, το μίσος, την ιδιοτέλεια να θριαμβεύουν και την υποκρισία να κυριαρχεί στις ανθρώπινες σχέσεις, ο Γρηγόριος αποχωρεί του θρόνου, για να ειρηνεύσει η Εκκλησία. Εφ’ όσον θεωρούν ότι αυτός είναι ο «Ιωνάς», δεν περιμένει να τον ρίξουν αυτοί στη θάλασσα, αλλά πέφτει ο ίδιος. Ο Γρηγόριος αυτοθυσιάσθηκε για την επικράτηση της ειρήνης. Θυσίασε κι αυτό το δίκαιό του. Η κατά Θεόν δόξα του όμως δεν έσβησε. Αιώνες τώρα λάμπει στο στερέωμα της Εκκλησίας. Ως θεολόγος, ως ειρηνοποιός, ως ο κατ’ εξοχήν κηρύξας και βιώσας τον έβδομο μακαρισμό του Χριστού. ΜΕΛΕΤΙΟΣ ΑΠ. ΒΑΔΡΑΧΑΝΗΣ ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗΣ