Ειμαρμένη και ελευθερία στην αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία

Ειμαρμένη και ελευθερία στην αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία

8:22 μ.μ. Αναρτήθηκε από Nikos

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η μελέτη που ακολουθεί εκπονήθηκε στα πλαίσια του προγράμματος μεταπτυχιακών  σπουδών του τμήματος Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης  για την απόκτηση του Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης (Μ.Δ.Ε.) στον τομέα Φιλοσοφίας.

Η επιλογή του θέματος έγινε με αφορμή προσωπικά υπαρξιακά ερωτήματα που σχετίζονται με τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο και τα περιθώρια ελευθερίας που έχει προκειμένου να δράσει και να διαμορφώσει τη  ζωή του σύμφωνα με τις προσωπικές του επιλογές. Αν ο κόσμος διέπεται από έναν άτεγκτο «ειρμό αιτίων» , την ειμαρμένη, τότε  εγείρονται πολλά προβλήματα που έχουν να κάνουν με το σκοπό της ανθρώπινης ύπαρξης  και το κατά πόσο τα ανθρώπινα  όντα βρίσκονται πράγματι σε θέση να πάρουν αποφάσεις που έχουν ηθική αξία. Αν ο άνθρωπος είναι απλώς ένα γρανάζι στον κοσμικό μηχανισμό, ποιο νόημα έχει άραγε να προβληματίζεται σύμφωνα με ποιες ηθικές αξίες οφείλει να ενεργεί ; Έχει νόημα η απόδοση ηθικής ευθύνης  χωρίς  ελευθερία ;

Η αναζήτηση απαντήσεων στα παραπάνω ερωτήματα με ώθησε στη μελέτη των αρχαίων κειμένων προκειμένου να ανακαλύψω πώς οι φιλόσοφοι της αρχαιότητας επιχείρησαν να αντιμετωπίσουν το θέμα της ειμαρμένης και της ανθρώπινης ελευθερίας. Η  φιλοσοφική έρευνα συνίσταται κατά ένα μεγάλο μέρος στην ανίχνευση των μονοπατιών που έχουν χαράξει άλλοι πριν από εμάς , καθώς ο καθένας κάνει το δικό του ταξίδι προς  την πνευματική του «Ιθάκη». Μέσα απ’ τη διαδικασία αυτή, είναι πιθανό να αναγνωρίσουμε και ν’ αποδεχθούμε έναν τρόπο σκέψης / φιλοσοφικό σύστημα ως περισσότερο συγγενικό με το δικό μας  και να αποφασίσουμε ότι έχουμε φθάσει στο τέρμα της διαδρομής, έχουμε βρει την απάντηση που αναζητούσαμε. Ακόμη όμως κι αν  αυτό δεν συμβεί, έχουμε κερδίσει «το ωραίο ταξίδι».

Αρωγός μου στο ωραίο αυτό φιλοσοφικό ταξίδι υπήρξε η καθηγήτρια  Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, κα Μυρτώ Δραγώνα – Μονάχου, την οποία ευχαριστώ θερμά όχι μόνο για την πολύτιμη  επιστημονική της καθοδήγηση , αλλά και για την ηθική της συμπαράσταση έως την ολοκλήρωση της προσπάθειας μου.

Δήμητρα Ε. Παπουτσάκη

ΕΙΜΑΡΜΕΝΗ   ΚΑΙ   ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Μεταπτυχιακή εργασία της  Δήμητρας  Ε. Παπουτσάκη

Υπεύθυνη διδάσκουσα:  Μυρτώ Δραγώνα – Μονάχου                                    

Πανεπιστήμιο Κρήτης – Τμήμα Φιλοσοφικών & Κοινων. Σπουδών – Τομέας Φιλοσοφίας

Φεβρουάριος  2001

1. Πρόλογος

2. Εισαγωγή                                                                     

3. Διασάφηση των Όρων

    - Μοίρα, Μοίρες, Αίσα, Ειμαρμένη

    - Ντετερμινισμός

   - Φαταλισμός

    - Ελεύθερη Βούληση

4. Η Μοίρα στην Προσωκρατική Φιλοσοφία

    - Η Μοίρα ως μερίδιο

    - Η αρμονία του Κόσμου: Δίκη και Χρεών

    - Η προσωποποίηση  της Δίκης – Μοίρας  – Ανάγκης

    - Η Ανάγκη στους Ατομικούς Λεύκιππο και Δημόκριτο

    - Το ανθρώπινο πεπρωμένο

       α. Το ανθρώπινο πεπρωμένο στον Ηράκλειτο

       β. Η διδασκαλία της Μετενσάρκωσης / Μετεμψύχωσης

       γ. Ο Δημόκριτος και η Ελεύθερη Βούληση

5. Πλάτων: Οι νόμοι της ειμαρμένης και η ηθική ευθύνη

    - Γενικά

    - Η Θεωρία της Μετεμψύχωσης

    - Η φύση της ψυχής και η αιτία των σφαλμάτων της

6. Αριστοτέλης

    - Η περίπτωση της Ναυμαχίας

    - Η εκούσια πράξη στον Αριστοτέλη

7. Στωικοί

    - Εισαγωγικά

    - Το τρίπτυχο: Θεός, Φύση, Ειμαρμένη

    - Στωική αιτιοκρατία  και ανθρώπινη ελευθερία

8. Ο Επίκουρος και η παρέγκλιση των ατόμων

    - Εισαγωγικά

    - Η παρέγκλιση των ατόμων και η ελευθερία της βούλησης

9. Η αντίδραση του Καρνεάδη

10.Ο Αλέξανδρος Αφροδισιέας και το ζήτημα της ελεύθερης  βούλησης

               

11. Η Ειμαρμένη και η εκούσια πράξη στις Εννεάδες του     

     Πλωτίνου

12. Συμπεράσματα

11. Βιβλιογραφία

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το θέμα της παρούσας μελέτης αποτελεί η έννοια της ειμαρμένης  ( και των διαφόρων όρων που χρησιμοποιήθηκαν για να περιγράψουν ένα αιτιοκρατικά δομημένο σύμπαν ) και της ανθρώπινης ελευθερίας , όπως  αναδύονται μέσα από τα κείμενα των κυριότερων εκπροσώπων της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης. Καταρχήν, οι δύο έννοιες φαίνονται ασυμβίβαστες. Στην εργασία αυτή θα επιχειρήσουμε να δείξουμε πώς προσπάθησαν να τις συμβιβάσουν  οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι από τους Προσωκρατικούς μέχρι τον Πλωτίνο.

    Η ισχυρή επιθυμία να κυριαρχήσει πάνω στη μοίρα του , έχει θεωρηθεί θεμελιώδες χαρακτηριστικό του αρχαίου Έλληνα  . Και η δύναμη της μοίρας ή ειμαρμένης  όμως, φαίνεται να έχει ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα, όπως παρατηρεί ο Β. Berofsky , αφού τα είδη των γεγονότων που παραδοσιακά  πιστευόταν ότι κυβερνά είναι : 1) η έκβαση των ανθρωπίνων εγχειρημάτων, 2) γεγονότα που έχουν σημαντική επίδραση στη ζωή των ανθρώπων και 3) πράξεις που κανονικά πιστεύουμε ότι εξαρτώνται από εμάς και βρίσκονται υπό τον έλεγχο μας.

    Η πάλη του ανθρώπου με την αρχικά παράλογη αυτή δύναμη του πεπρωμένου  παρουσιάστηκε γλαφυρά από την αρχαία ελληνική ποίηση και ιδιαίτερα από την τραγωδία. Μέσα από τους στίχους του αρχαίου ελληνικού δράματος αναδύθηκε εναργής η εικόνα του τραγικού προσώπου. Ο άνθρωπος καλείται να αντιμετωπίσει διλήμματα προερχόμενα από εξωτερικές πιέσεις, δυσνόητους χρησμούς και ηθικές επιταγές που τον καλούν να υπερβεί τις δυνάμεις του. Ο Οιδίπους Τύραννος, είναι ίσως το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα. Στιγματισμένος από ένα φοβερό χρησμό, προσπαθεί μάταια να αποφύγει τη μοίρα του και καταλήγει να την εκπληρώνει εν αγνοία του.

    Ωστόσο, όπως παρατηρεί η J. de Romilly  , « υπάρχει μεγάλη απόσταση ανάμεσα στο ελληνικό τραγικό στοιχείο και τη μοιρολατρεία που συναντάται σε άλλους λαούς ». Ακόμη και στις περιπτώσεις όπου οι ήρωες έχουν να αντιμετωπίσουν ένα αναπόδραστο πεπρωμένο, οι τραγικοί χαρακτήρες δεν είναι εντελώς άμοιροι ευθυνών. Αντιθέτως, συμβάλλουν  ενεργά στην εκπλήρωση του. Ο A. Lesky  ερμηνεύει το γεγονός αυτό  με τη θεωρία της  διπλής αιτιολογίας στον Όμηρο και την τραγωδία. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, όλα ερμηνεύονται με την ταυτόχρονη συνδρομή θεϊκής παρέμβασης και ανθρώπινης θέλησης. Οι θεοί καθορίζουν και γνωρίζουν μεν τα πάντα, αλλά η Μοίρα δεν επιβάλλεται ποτέ μόνη της.  Η ανθρώπινη κρίση και απόφαση παίζουν καθοριστικό ρόλο στην έκβαση των γεγονότων  και αποτελούν το μέτρο για την απόδοση ευθυνών.

    Αυτή η συμμετοχή του ανθρώπου υπογραμμίζεται και από τον Αριστοτέλη στο έργο του Περί Ποιητικής, όταν περιγράφει τον τραγικό ήρωα. Σύμφωνα με το αριστοτελικό κείμενο, πρόκειται για έναν άνθρωπο που δεν υπερέχει ούτε ως προς την αρετή, ούτε ως προς τη δικαιοσύνη, ούτε όμως πέφτει σε συμφορές εξαιτίας της κακίας ή της μοχθηρίας του, αλλά από κάποιο σφάλμα ( αμαρτία ) , ενώ είναι άνθρωπος που χαίρει μεγάλης δόξας κι ευτυχίας, όπως λ.χ. ο Οιδίπους και ο Θυέστης  . Πρόκειται για ένα σφάλμα που θα έχει βαθύτερες συνέπειες και το οποίο, κατά τον Ι.Συκουτρή  « είναι βέβαια νοησιακού μάλλον χαρακτήρος ( κακός υπολογισμός, πλάνη, παράβλεψις) , αλλά δεν στερείται τελείως ηθικής σημασίας .»

    Οι παραπάνω επισημάνσεις που αφορούν το ρόλο της Μοίρας στην ποιητική παράδοση ίσως να οδηγούσαν κάποιον στη σκέψη ότι στην κλασική περίοδο είχαμε και κάποιον ανάλογο προβληματισμό πάνω στο συγγενές ζήτημα της ηθικής ή μεταφυσικής ελευθερίας του ανθρώπου. Κάτι τέτοιο όμως αργεί να συμβεί. Η ελευθερία στην αρχαϊκή και κλασσική περίοδο έχει κυρίως πολιτική και κοινωνική έννοια, σε αντιδιαστολή ιδιαίτερα με την κατάσταση της δουλείας. Σύμφωνα με τον Richard Mulgan   « η ελευθερία ως προσωπικό ιδανικό αναπτύχθηκε αρχικά στους κύκλους φιλοσόφων που αμφισβήτησαν τους κοινά αποδεκτούς κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς και αξίες , συμπεριλαμβανομένης της διάκρισης μεταξύ δούλου και ελεύθερου…». Ανάμεσα τους ήταν οι Κυνικοί Αντισθένης και Διογένης , αλλά και οι Στωικοί.

    Εμείς δεν θα ασχοληθούμε  με τις διάφορες μορφές της πολιτικής ελευθερίας, αλλά θα ανιχνεύσουμε την εμφάνιση του προβλήματος της ελεύθερης βούλησης σε σχέση και αντιδιαστολή με τις ντετερμινιστικές / αιτιοκρατικές θεωρίες  που επινόησαν αρχαίοι Έλληνες στοχαστές  στην προσπάθεια τους να ερμηνεύσουν τους νόμους που διέπουν το σύμπαν καθώς και τη θέση του ανθρώπου μέσα σ’ αυτό. Θα δούμε πώς  έννοια της Ειμαρμένης ( και οι συναφείς όροι μοίρα, ανάγκη, χρεών ) διαφοροποιείται στην  σκέψη των φιλοσόφων  και από την παράλογη  και απρόβλεπτη δύναμη που φαντάστηκαν οι ποιητές μετατρέπεται σε έλλογη δύναμη , της οποίας οι νόμοι διέπουν το σύμπαν και αποτελούν εγγύηση για τη διατήρηση της κοσμικής τάξης. Αυτό ισχύει κυρίως για τη σκέψη των Προσωκρατικών, του Πλάτωνα και φυσικά των Στωικών, οι οποίοι με την επινόηση του νόμου της παγκόσμιας συμπάθειας  φτάνουν να ταυτίσουν την ειμαρμένη με το Θεό και τη Φύση.

    Όσον αφορά  το ζήτημα της  ελεύθερης βούλησης, θα δούμε ότι  απασχόλησε την ελληνική φιλοσοφική σκέψη  κυρίως σε σχέση με το τι είναι στην εξουσία μας  ( εφ’ ημιν ) και τι όχι  με απώτερο στόχο την ορθή απονομή επαίνων και ψόγων. Δεν αντιμετωπίστηκε ανοιχτά σε αντιδιαστολή με αιτιοκρατικές θεωρίες  ή με το ρόλο της ειμαρμένης  μέχρι το 200 μ.Χ. περίπου, όταν ο Αλέξανδρος  ο Αφροδισιεύς  θέτει για πρώτη φορά το ζήτημα με τρόπο που πλησιάζει  τη σύγχρονη προβληματική   και συλλαμβάνει  την έννοια της ηθικής ελευθερίας  ως ελευθερία της απόφασης ή ελευθερία να πράξει κανείς διαφορετικά  ερμηνεύοντας την αριστοτελική θεωρία για την προαίρεση και την εκούσια πράξη υπό το φως της στωικής αιτιοκρατικής θεωρίας.